ZEZ

Zez (strabismus) to choroba polegająca na nierównoległym ustawieniu gałek ocznych. Wiążą się z nią różnego rodzaju zaburzenia widzenia jednoocznego i obuocznego. Aby podkreślić, że nie chodzi tylko o szpecące nierównoległe ustawienie oczu, używa się określenia choroba zezowa.

Stosuje się różne podziały zeza, na przykład zez:
jednostronny, gdy stale zezuje to samo oko,
naprzemienny, gdy zezuje raz jedno raz drugie oko.

Podział zeza ze względu na kierunek odchylenia oka:
zbieżny (oko odchylone jest w kierunku nosa),
rozbieżny (oko odchylone w kierunku skroni),
ku górze,
ku dołowi,
skośny.

U małego dziecka (do 6.–8. roku życia) z jawnym zezem jednostronnym dochodzi w mózgu do tzw. tłumienia obrazu pochodzącego z chorego oka, co prowadzi do niedowidzenia tego oka oraz do utraty lub niewykształcenia środkowej fiksacji siatkówkowej. Są to zaburzenia jednooczne.

Z kolei zaburzeniami widzenia obuocznego są:
brak stereopsji (czyli przestrzennego widzenia),
brak fuzji obrazów,
brak jednoczesnej percepcji,
zamieszanie obrazów (ponieważ oczy nie są ustawione równolegle, na plamkę siatkówki zezującego oka pada inny obraz niż na plamkę zdrowego oka),
podwójne widzenie (obrazy obserwowanego punktu padają na niekorespondujące ze sobą miejsca siatkówek chorego i zdrowego oka),
nieprawidłowa korespondencja siatkówkowa (nieprawidłowe pozaplamkowe miejsce fiksacji w siatkówce chorego oka zaczyna korespondować z plamką zdrowego oka),
brak korespondencji siatkówkowej.

Opisane powyżej zaburzenia powstają w ciągu kilku do kilkunastu tygodni, tym szybciej im młodsze jest dziecko, u którego pojawił się zez i praktycznie powodują jednooczność (widzenie tylko jednym okiem), która uniemożliwia wykonywanie wielu zawodów. Powstanie zeza w wieku młodzieńczym lub u osoby dorosłej powoduje podwójne widzenie, natomiast nie prowadzi do niedowidzenia czy do powstania nieprawidłowej korespondencji siatkówkowej.

Zez ukryty polega na zaburzeniu równowagi napięcia mięśni gałkoruchowych. U małego dziecka to zaburzenie przeważnie nie wpływa na powstawanie obuocznego widzenia. Podczas patrzenia obuocznego widzenie obuoczne (fuzja obrazów) utrzymuje proste ustawienie gałek ocznych. W razie osłabienia obuocznego widzenia, wskutek na przykład urazu, choroby ogólnej, stresu czy dużego zmęczenia, może dochodzić do ujawnienia się zeza ukrytego, co powoduje podwójne widzenie.

Zez towarzyszący to choroba zezowa ze wszystkimi objawami i skutkami tego zaburzenia.

Zez nietowarzyszący porażenny cechuje się zaburzeniem ruchów oka – ruch oka w kierunku działania porażonego mięśnia jest osłabiony lub nawet zupełnie niemożliwy. Porażenie mięśnia lub mięśni gałkoruchowych może dotyczyć jednego lub obu oczu. Zez porażenny u małego dziecka powoduje takie same następstwa jak zez towarzyszący.

Przyczyny zeza to:

wady refrakcji,
choroby gałki ocznej lub oczodołu,
choroby mięśni gałkoruchowych lub nerwów unerwiających te mięśnie,
choroby ośrodkowego układu nerwowego,
czynniki genetyczne.

Niekiedy przyczyny zeza nie są znane. Oczy słabo widzące lub ślepe ustawiają się w zezie (u dzieci najczęściej zbieżnym, a u dorosłych rozbieżnym).

Sposoby leczenia zeza

Zez ukryty najczęściej nie wymaga leczenia, o ile nie powoduje żadnych dolegliwości. Gdy tylko pojawiają się bóle oczu, bóle głowy czy okresowe podwójne widzenie, konieczne są okulary pryzmatyczne. Można również stosować toksynę botulinową A do odpowiednich mięśni, aby wywołać zmniejszenie ich napięcia i uzyskać zmniejszenie ukrytego zeza. Duży zez ukryty może stać się zezem jawnym, któremu stale towarzyszy podwójne widzenie. Ten tzw. ostry zez wymaga pilnego leczenia operacyjnego.

Leczenie zeza jawnego towarzyszącego trzeba rozpoczynać od razu po wykryciu tej choroby. Dziecko powinno się przyzwyczaić do stałego noszenia okularów, leczenia niedowidzenia (zasłanianie zdrowego oka, ćwiczenia rehabilitacyjne).

Pewien odsetek dzieci z zezem towarzyszącym wymaga leczenia operacyjnego mięśni gałkoruchowych, na przykład w przypadku zeza o dużym kącie, w zezie pionowym lub skośnym.

Chorych z zezem porażennym powinien leczyć przyczynowo neurolog, neurochirurg, endokrynolog, internista lub chirurg szczękowo-twarzowy, okulista natomiast początkowo prowadzi leczenie zachowawcze (okulary pryzmatyczne, ćwiczenia mięśni gałkoruchowych). Leczenie operacyjne może być podjęte dopiero po upływie 6–12 miesięcy od wystąpienia zeza porażennego, jeżeli porażenie nie ustąpi w tym czasie.

Operacje mięśni gałkoruchowych polegają na wzmocnieniu lub osłabieniu wybranych mięśni chorego oka lub obu oczu. Na przykład u chorego z zezem zbieżnym wskazane jest osłabienie mięśnia prostego przyśrodkowego oraz wzmocnienie mięśnia prostego bocznego zezującego oka. Przed operacją zeza towarzyszącego u młodzieży i dorosłych (ze wskazań estetycznych) konieczne jest wykonanie prób z pryzmatem, gdyż grozi im wystąpienie pooperacyjnego podwójnego widzenia. Dlatego też u tych pacjentów niekiedy możliwe jest tylko zmniejszenie wielkości kąta zeza.

Jeżeli leczenie zeza rozpoczęte jest wcześnie, zaraz po uwidocznieniu się tej nieprawidłowości i w możliwie najmłodszym wieku dziecka, całkowite wyleczenie jest możliwe. W tym celu konieczne jest łączenie kilku metod leczenia (odpowiednie okulary lub soczewki kontaktowe, leczenie niedowidzenia, operacja mięśni gałkoruchowych) oraz dobra współpraca opiekunów dziecka z lekarzem. Zarówno u dzieci, jak i u dorosłych zez porażenny może się cofnąć wskutek zastosowania właściwego leczenia przyczynowego, ale także może pozostać. U takich chorych konieczne jest leczenie operacyjne mięśni gałkoruchowych.