Astygmatyzm (astigmatismus) polega na różnej sile załamywania równoległych promieni świetlnych w dwóch różnych płaszczyznach (np. pionowej i poziomej) układu optycznego oka. Wskutek tego układ optyczny nie ma jednego punktowego ogniska, obraz na siatkówce nie jest nigdy dobrze zogniskowany, a przez to nieostry. W astygmatyzmie rogówka, lub rzadko soczewka, nie jest sferyczna, tzn. jej powierzchnie łamiące światło nie są wycinkiem z kuli – załamywanie światła przez układ optyczny oka w płaszczyźnie poziomej jest inne niż w płaszczyźnie pionowej. Astygmatyzm ma charakter niezłożony (gdy tylko w jednej płaszczyźnie oko jest nadwzroczne lub krótkowzroczne), złożony (gdy w obu płaszczyznach istnieje nadwzroczność lub krótkowzroczność, ale różnej wielkości), mieszany (gdy w jednej płaszczyźnie oko jest nadwzroczne, a w drugiej krótkowzroczne). Stan, gdy załamywanie światła w płaszczyźnie pionowej jest silniejsze niż w płaszczyźnie poziomej, nazywany jest astygmatyzmem prostym (niezborność prosta). Jeżeli warunki załamywania światła są odwrotne, tzn. silniejsze załamywanie światła dotyczy płaszczyzny poziomej, to astygmatyzm jest odwrotny. Istnieje też astygmatyzm nieregularny (niezborność nieregularna), w którym w różnych miejscach jednej płaszczyzny załamywanie światła jest różne (np. w bliznach rogówki, w stożku rogówki).

Najczęściej przyczyną astygmatyzmu jest nieprawidłowe ukształtowanie przedniej powierzchni rogówki – dużo rzadziej soczewki – albo sporadycznie deformacja gałki ocznej przez boczny ucisk, np. przez zmiany nowotworowe w oczodole albo zmiany w mięśniach gałkoruchowych, np. w chorobie Gravesa-Basedowa.

Występuje często, ale nie zawsze konieczne jest korygowanie tej wady. Jeżeli astygmatyzm nie przekracza 1,0 dioptrii, to najczęściej nie wymaga korekcji.

Osoba z astygmatyzmem nie widzi dobrze ani w dal ani z bliska, przymruża powieki dla poprawienia widzenia, niekiedy odczuwa bóle głowy. Duży astygmatyzm może być przyczyną jedno lub obuocznego niedowidzenia, podobnie jak duża nadwzroczność.

Sposoby leczenia

Astygmatyzm koryguje się soczewkami cylindrycznymi, które mają różną moc łamiącą w głównych prostopadłych do siebie południkach (płaszczyznach), tzn. ogniskują światło w dwóch różnych punktach. Soczewka cylindryczna w jednym z głównych południków jest obojętna optycznie, tzn. nie załamuje światła. Płaszczyzna ta nazywana jest osią cylindra. Dzięki temu można tak ustawić przed okiem szkło cylindryczne, aby w określonym południku nie zmieniać mocy łamiącej oka, a w innym, prostopadłym do poprzedniego, moc tę zwiększyć lub zmniejszyć. Stosowane też są soczewki sferocylindryczne, które w obu głównych południkach załamują światło, ale z różną mocą. Astygmatyzm nieregularny nie może być dobrze skorygowany soczewkami okularowymi – muszą być zastosowane soczewki kontaktowe. W innych rodzajach niezborności można stosować okulary lub soczewki kontaktowe. Astygmatyzm można też leczyć operacyjnie, podobnie jak i inne wady refrakcji.